1.  De meest relevante punten

  • Dit is een aanvulling op de NHG-standaard Diabetes mellitus
  • Mensen in Nederland met een migratie achtergrond hebben twee-viermaal zoveel kans op diabetes als autochtone Nederlanders.
  • Leefstijl (hogere prevalentie van de risicofactoren overgewicht, roken en lichamelijke inactiviteit), erfelijkheid, sociaaleconomische status en chronische stress spelen een rol.
  • Diabeten met een Hindoestaanse achtergrond hebben vaker en op jongere leeftijd cardiovasculaire complicaties, retinopathie en nefropathie.
  • Bespreek als huisarts en POH samen de beste zorg voor de patiënt en hoe consulenten of diëtisten met dezelfde achtergrond als patiënt betrokken kunnen worden.
  • Verwijs naar diëtiste met kennis van eetgewoonten.
  • Wanneer diabetespatiënten mee willen doen aan de ramadan dient het medicatieschema aangepast te worden.

  • De prevalentie van diabetes mellitus type 2 is bij de meeste mensen met een migratie achtergrond hoger dan bij autochtone Nederlanders en komt bij asielzoekers twee tot driemaal zo vaak voor als bij autochtone Nederlanders. Bij migranten is de verhoogde prevalentie vooral het geval voor de eerste generatie, minder voor de tweede en derde generatie.
  • Prevalentie ten opzichte van autochtone Nederlanders:
    • Turkse achtergrond: ongeveer anderhalf tot tweemaal zo hoog,
    • Marokkaanse achtergrond: anderhalf tot driemaal zo hoog
    • Surinaamse achtergrond: twee tot ruim viermaal zo hoog. De hoogste prevalentie vinden we bij Surinamers van Hindoestaanse afkomst: 37% in de groep > 60 jaar heeft diabetes
    • Prevalenties in andere, specifieke migrantengroepen in Nederland zijn weinig onderzocht, maar er zijn ook hogere prevalenties of diabetes mellitus type 2 gevonden in Molukkers en migranten uit het Midden-Oosten en Sub-Sahara Afrika, woonachtig in Nederland
  • Diabetes mellitus type 2 begint over het algemeen bij migranten tien tot twintig jaar eerder dan bij autochtone Nederlanders.
  • Opleidingsniveau en sociaaleconomische status zijn gerelateerd aan de prevalentie van diabetes. Migranten afkomstig uit het Midden-Oosten, Sub-Sahara Afrika, de Antillen en Suriname hebben vaker geen werk of vast inkomsten en een lager opleidingsniveau dan autochtone Nederlanders en migranten uit Europa en Noord-Amerika. De jaarprevalentie van diabetes mellitus in 2018 was 52.7/1000 mensen bij lager opgeleiden en 14.7/1000 mensen bij hoger opgeleiden.

De oorzaak van hogere prevalentie in migranten is multifactorieel, enkele belangrijke oorzaken zijn:

  • Ongunstiger leefstijl: meer overgewicht en minder bewegen. Mensen uit de grootste migrantengroepen in Nederland (Marokkanen, Turken, Surinamers en Antillianen) hebben vaker last van overgewicht en bewegen minder dan autochtone Nederlanders. Hetzelfde geldt voor lager opgeleiden. Roken wordt ook vaker gezien bij lager opgeleiden en mannen van Turkse afkomst (1e generatie meer dan 2e generatie).
  • Sociaaleconomische status (SES): diabetes mellitus type 1 en 2 komt vaker voor bij mensen met een lagere SES dan bij mensen met een hoge SES.
  • Erfelijkheid: Zuid-Aziaten, Hindoestanen (ook Surinaamse Hindoestanen) en Chinezen hebben in vergelijking met de blanke populatie bij een gelijk(e) leeftijd, geslacht en BMI een hoger vetpercentage. Hindoestanen met een BMI van 24 kg/m2 hebben een vergelijkbaar hoog risico op diabetes als West-Europeanen met een BMI van 30.
  • Invloed van stress: migranten kunnen stress hebben als gevolg van lage sociaaleconomische status, (gedwongen) migratie, ervaren discriminatie en taal- en culturele verschillen. Deze chronische stress kan bijdragen aan de ontwikkeling van diabetes mellitus type 2 en het metabool syndroom.

Verschillen in diabetes gerelateerde complicaties

  • Diabetes patiënten met een migratieachtergrond hebben gemiddeld hogere HbA1C-waarden dan autochtoon Nederlandse diabetes patiënten.
  • Uit onderzoeken onder migranten in Nederland is gebleken dat diabeten van Hindoestaanse komaf vaker en eerder cardiovasculaire complicaties, diabetische retinopathie en diabetische nefropathie ontwikkelen. Dit zijn redenen waarom de NHG-Standaard Diabetes mellitus adviseert om bij Hindoestanen al vanaf 35 jaar het glucosegehalte te controleren. Andere migrantengroepen lijken ook een verhoogd risico te hebben op deze diabetes-gerelateerde complicaties, maar minder uitgesproken dan de Hindoestaanse diabeten.

Verschillen in effectiviteit van behandeling

  • Uitkomsten van behandeling bij diabetespatiënten met een migrantenafkomst zijn slechter dan bij autochtone patiënten. Zelfmanagement en geloof/vertrouwen in eigen capaciteiten spelen hierin een rol.

Adviezen met betrekking tot beleid

  • Cultuursensitieve voorlichting: Huisartsen, praktijkondersteuners, diabetesverpleegkundigen en diëtisten zullen bij het geven van adviezen en uitleg, bij het voorschrijven van medicatie en tijdens controles zich moeten afvragen of de patiënt de informatie begrijpt, wat zijn/haar kennis is van het menselijk lichaam en ziekten en hoe religie de perceptie van de ziekte beïnvloedt. Vraag ook naar gebruik van traditionele geneeswijzen (ook tijdens verblijf in land van herkomst). Het is belangrijk dat voorlichting toegesneden is op de specifieke cultuur, religie en voedingspatronen. Ook moet rekening worden gehouden met taalbarrières.
  • Houd bij leefstijladviezen rekening met andere gewoontes, andere voeding en andere opvattingen rondom bewegen. Zorg dat adviezen aansluiten bij de eigen gebruiken. Maak gebruik van diëtisten en coaches met dezelfde achtergrond als de patiënt.
  • Invloed sociale omgeving: Het opvolgen van leefstijladviezen wordt door de sociale omgeving van migranten vaak ervaren als ‘afwijkend gedrag’. Hoe de sociale omgeving de patiënten percipieert, is van invloed op hoe de patiënten al dan niet leefstijl adviezen opvolgen.
  • Belang van betrekken gemeenschap: Cultuursensitieve interventies die gesitueerd zijn binnen de gemeenschap, en die gebruikmaken van aangepaste educatiematerialen en voorlichters uit de doelgroep, zijn effectiever.

Medicatiegebruik tijdens de ramadan

  • Bijna 80% van de moslims met diabetes mellitus type 2 neemt deel aan de ramadan, hoewel zij hiervan zijn vrijgesteld.
  • Bespreek de ramadan altijd met je patiënten met moslimachtergrond. Kijk samen met de patiënt of het mogelijk is om te vasten en welke aanpassingen er dan nodig zijn.
  • Voor meer informatie kijk op Diabetes en Ramadan

Diagnostiek

  • Denk eerder aan diabetes bij migranten of asielzoekers en zoek actief naar de diagnose en diabetes gerelateerde complicaties.
  • Start bij mensen met een Hindoestaanse achtergrond al bij 35 jaar met regelmatig controleren van de bloedglucose.

Beleid

  • Succesvolle leefstijlveranderingen en goede diabetes regulatie is alleen mogelijk met voldoende kennis van achtergrond van de patiënt, belemmerende en bevorderende factoren in de sociale omgeving en genetische factoren (zie onder 3. Kliniek). Vraag hiernaar.
  • Sluit in je adviezen zo veel mogelijk aan op sociale omgeving en culturele gewoonten (dieet, bewegen). Leefstijlaanpassingen hebben een grotere kans van slagen als ze passen binnen de gewoonten in de eigen cultuur.
  • Betrek de omgeving bij de behandeling van de patiënt en zoek voor hen aansluiting bij gezondheidsbevorderende activiteiten in de wijk of omgeving.
  • Er zijn goede ervaringen met voorlichting via sleutelpersonen voor migranten met dezelfde achtergrond. Zie informatie sleutelpersonen.

Ramadan

  • Breng bij patiënten van wie u vermoedt of weet dat zij moslim zijn ter sprake of zij de ramadan willen volgen. Indien dit het geval is, bespreek dan tijdens de controle voorafgaand aan de vastenmaand met hen hoe zij hun medicatie kunnen aanpassen, en op welke signalen van hypo- of hyperglykemie zij bedacht moeten zijn.
  • Patiënten die een groot risico lopen op problemen door het vasten (patiënten met een ernstige hypoglykemie in de afgelopen drie maanden, slecht ingestelde patiënten, mensen met een (acute) bijkomende ziekte, zwangeren, patiënten met diabetes type 1) moet deelname aan het vasten worden afgeraden. Zeg dit duidelijk tegen de patiënt (op doktersadvies niet toegestaan om te vasten).
  • Laag risico patiënten kunt u aanraden om de bloedsuikers vaker te controleren. Patiënten bij wie een hypoglykemie dreigt (bloedglucose < 3,5 mmol/l), moet worden geadviseerd direct het vasten te stoppen. Ditzelfde geldt voor patiënten met een hyperglykemie (bloedglucose > 18 mmol/l).
  • Deze medicatiekaart kan u helpen om diabetes medicatie tijdens de ramadan om te zetten. Op deze kaart is medicatie vermeld die buiten de NHG-Standaard valt. Overleg bij twijfel over aanpassingen altijd met de behandelend internist.
  • Voor meer informatie kijk op Diabetes en Ramadan

Diabetes

Voorlichtingsmateriaal voor patiënten

Animatie diabetes
Inhoud: Animatie over diabetes en het leven met diabetes
Taal: Nederlands
Bron: Idee Aan Zee (2011)

Diabetes & ramadan
Inhoud: Flyer over het combineren van diabetes met de Ramadan.
Taal: Nederlands
Bron: Nederlandse Diabetes Federatie (2016)

Zoete maanden
Inhoud: Film over diabetes, de Ramadan, reizen en bewegen
Taal: Turks, Berbers, Arabisch
Bron: Slotervaartziekenhuis (2012)

Diabetes, ziekte van de eeuw
Inhoud: Film over diabetes
Taal: Turks, Berbers, Arabisch
Bron: Slotervaartziekenhuis (2012)

Aanvullende informatie voor zorgverleners

  • Barents ESE, Bilo HJG, Bouma M, Dankers M, De Rooij A, Hart HE, Houweling ST, IJzerman RG, Janssen PGH, Kerssen A, Oud M, Palmen J, Van den Brink-Muinen A, Van den Donk M, Verburg-Oorthuizen AFE, Wiersma Tj. NHG-Standaard Diabetes mellitus (MO1). Version 5.5. Nederlands Huisartsen Genootschap, 2021
  • NHG Richtlijn diabetes mellitus type 2
  • Goosen S, Middelkoop B, Stronks K, Agyemang C, Kunst AE. High diabetes risk among asylum seekers in The Netherlands. Diabet Med 2014, 31(12):1532-41
  • Ujčič-Voortman J, Schram MT, Jacobs-van der Bruggen MA, Verhoeff AP, Baan CA. Diabetes prevalence and risk factors among ethnic minorities. Eur J Pub Health 2009, 19:511-515
  • Horsselenberg M, Heins M, Leemrijse C, Nielen M, Korevaar J. Diabetes Mellitus in Nederland: Prevalentie naar migratieachtergrond en sociaaleconomische status. Nivel, 2022
  • Meeks KA, Stronks K, Beune EJ, Adeyemo A, Henneman P, Mannens MM, Nicolaou M, Peters RJ, Rotimi CN, Snijder MB, Agyemang C. Prevalence of type 2 diabetes and its association with measures of body composition among African residents in the Netherlands–The HELIUS study. Diabetes Res Clin Pract 2015, 110(2):137-146
  • Snijder MB, Agyemang C, Peters RJ, Stronks K, Ujcic-Voortman JK, Valkengoed IG van. Case finding and medical treatment of type 2 diabetes among different ethnic minority groups: the HELIUS study. Journal of diabetes research 2017:9896849. doi: 10.1155/2017/9896849
  • Bindraban NR, Valkengoed IG van, Mairuhu G, Holleman F, Hoekstra JB, Michels BP, Koopmans RP, Stronks K. Prevalence of diabetes mellitus and the performance of a risk score among Hindustani Surinamese, African Surinamese and ethnic Dutch: a cross-sectional population-based study. BMC Public Health 2008, 8:271
  • Bodewes A, Agyemang C, Kunst AE. Do Diabetes Mellitus Differences Exist within Generations? Three Generations of Moluccans in The Netherlands. International Journal of Environmental Research and Public Health 2021, 18(2):493
  • Agyemang C, van der Linden EL, Bennet L. Type 2 diabetes burden among migrants in Europe: unravelling the causal pathways. Diabetologia 2021, 64(12):2665-2675
  • Jaarrapport Integratie 2020. https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatie/2020/46/jaarrapport-integratie-2020
  • Diabetes mellitus | opleiding.
  • Bos G, Jacobs-van der Bruggen MAM, Ujcic-Voortman JK, Uitenbroek DG, Baan CA. Etnische verschillen in diabetes, risicofactoren voor hart- en vaatziekten en zorggebruik. Resultaten van de Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2004
  • Dijkshoorn H, Uitenbroek DG, Middelkoop BJC. Prevalentie van diabetes mellitus en hart- en vaatziekten onder Turkse, Marokkaanse en autochtone Nederlanders. Ned Tijdschr Geneeskunde 2003;147:1362-1366
  • Chiu M, Austin PC, Manuel DG, Shah BR, Tu JV. Deriving Ethnic-Specific BMI Cutoff Points for Assessing Diabetes Risk. Diabetes Care 2011, 34(8):1741-8
  • Caleyachetty R, Barber TM, Mohammed NI, Cappuccio FP, Hardy R, Mathur R, Banerjee A, Gill P. Ethnicity-specific BMI cutoffs for obesity based on type 2 diabetes risk in England: a population-based cohort study. Lancet Diabetes Endocrinol 2021, 9(7):419-426
  • Agyemang C, Goosen S, Anujuo K, Ogedegbe G. Relationship between post-traumatic stress disorder and diabetes among 105,180 asylum seekers in the Netherlands. Eur J Public Health 2012, 22(5):658-662
  • Niel J van, Geelhoed-Duijvestijn PH, Numans ME, Kharagjitsingh AV, Vos RC. Type 2 diabetes in South Asians compared to Europeans: Higher risk and earlier development of major cardiovascular events irrespective of the presence and degree of retinopathy. Results from The HinDu The Hague Diabetes Study. Endocrinol Diab Metab 2021, 4: e00242.
  • Lanting LC, Joung IMA, Vogel I, Bootsma AH, Lamberts SWH, Mackenbach JP. Ethnic differences in outcomes of diabetes care and the role of self-management behaviour. Patient Educ Couns 2008, 72:146-154
  • Boeynaems E, Verhaegen A. Dieeteducatie bij allochtonen met diabetes in de praktijk: aandachtspunten. Vlaams tijdschrift voor Diabetologie 2008, 2: 33-36
  • Jansen YJFM, Uitewaal PJM, Wijsman-Grootendorst A, Geelhoed-Duijvestijn PHLM. Sociale en culturele problemen bij het opvolgen van leefstijladviezen door allochtone diabetici. NTVG 2011, 155:A3117.
  • Salti I et al. A population-based study of diabetes and its characteristics during the fasting month of Ramadan in 13 countries. Diabetes Care 2004, 27(10):2306-2311

Diabetes Mellitus, DM, Hindoestanen, ramadan