Gezondheid en zorg arbeidsmigranten

1. Meest relevante punten

  • Begin 2022 verbleven er ruim 370.000 arbeidsmigranten uit Midden- en Oost-Europa in Nederland. Door de oorlog in Oekraïne werd op korte termijn een verder toename verwacht.  Er wordt momenteel geschat dat er ongeveer 850.000 arbeidsmigranten in Nederland werken. Van hen bevindt naar schatting zo’n 400.000 zich in een kwetsbare positie. Omdat niet alle arbeidsmigranten zich inschrijven in officiële registraties, ligt het werkelijke aantal waarschijnlijk hoger.
  • Arbeidsmigranten die laaggeschoold werk doen, werken vaak onder omstandigheden die worden omschreven als 3D: dirty, dangerous en degrading. Ook hun woonomstandigheden laten vaak te wensen over.
  • Bij aankomst in Nederland is de gezondheid van arbeidsmigranten meestal relatief goed. Zij lopen echter verschillende gezondheidsrisico’s waardoor preventie belangrijk is.
  • Arbeidsmigranten die via een uitzendbureau werken, zijn vaak afhankelijk van dit uitzendbureau voor het afsluiten van een zorgverzekering. Omdat de zorgverzekering gekoppeld is aan werk, verliezen zij deze als zij hun baan kwijtraken.
  • Arbeidsmigranten die langer dan 4 maanden in Nederland werken, moeten zich in schrijven in de Basis Registratie Personen (BRP) om aanspraak te kunnen maken op sociale voorzieningen.
  • Toegang tot een bedrijfsarts is vrijwel nooit aanwezig, omdat veel arbeidsmigranten via een uitzendbureau werken en de (kleine) bedrijven waar zij werken vaak niet aangesloten bij een arbodienst. Hierdoor ontbreekt vaak de controle op de werkomstandigheden in relatie tot gezondheid.

  • In Nederland verblijven momenteel naar schatting circa 850.000 arbeidsmigranten in Nederland, waarvan zo’n 400.000 uit Midden- en Oost-Europa.  De grootste groepen naar herkomst bevinden zich binnen de EU, met onder meer mensen met een Poolse, Roemeense en Bulgaarse nationaliteit. Binnen deze populatie is circa 62% man en 38% vrouw, en meer dan de helft is jonger dan 35 jaar.
  • Ongeveer de helft werk als uitzendkracht. Binnen het uitzendwerk zien we de meeste plaatsingen in de logistiek (37%), gevolgd door tuinbouw (21%), voedingsindustrie (18%) en metaalindustrie (8%). In de landbouw gaat het vaker om seizoensarbeid, terwijl in andere sectoren de vraag relatief continu is. Arbeidsmigranten leveren een belangrijke bijdrage aan de Nederlandse economie. In 2016 droegen arbeidsmigranten uit Midden- en Oost-Europa ongeveer 11 miljard euro bij aan het nationaal inkomen (op een totaal van ruim 700 miljard).
  • Door de vergrijzing en een krimpende beroepsbevolking is het waarschijnlijk dat de vraag naar arbeidsmigranten blijft bestaan of zelfs toeneemt. Of mensen uit de MOE-landen (Midden- en Oost-Europa) in de toekomst naar Nederland blijven komen om te werken is onzeker. In veel van deze landen neemt de welvaart toe en vergrijst de bevolking, waardoor daar meer werkgelegenheid ontstaat.
  • In Nederland wonen en werken relatief veel arbeidsmigranten in bepaalde regio’s. De regio’s zijn Haaglanden, Helmond-de Peel, Midden- en West-Brabant, Noord-Limburg en Noordwest Veluwe. Daarnaast vestigen veel mensen zich in de regio Delft en Westland.

Wanneer arbeidsmigranten in Nederland aankomen, ervaren de meesten van hen (75%) hun gezondheid als goed. De arbeids- en werkomstandigheden hebben echter negatieve impact op de gezondheid van deze werknemers.

  • Fysieke gezondheid: De arbeidsomstandigheden, zoals lange werkdagen en fysiek zwaar werk, vergroten de fysieke gezondheidsrisico’s.
  • Mentale gezondheid: De werk- en leefomstandigheden van arbeidsmigranten hebben invloed op de mentale gezondheid. Onzekerheid over werkduur en locatie, en een hoge werkdruk veroorzaken stress. Professionals zien veel stress, psychische klachten, depressieve klachten bij mensen die overspannen zijn.
  • Leefstijl: Door de lange werkdagen is er weinig ruimte voor sociaal contact en ontspanning. Beperkte tijd en een laag inkomen maken het lastig om gezond te eten en voldoende te bewegen. Dit kan leiden tot ongezonde leefgewoonten. Er zijn signalen dat middelengebruik (roken, alcohol, drugs) relatief vaak voorkomt. Hetzelfde geldt dat er signalen zijn over huiselijk geweld.
  • Gezin en opvoeding: Ouders hebben regelmatig vragen over de opvoeding en ervaren spanningen binnen het gezin. Ouders maken zich zorgen om hun kinderen, maar weten niet altijd waar ze terecht kunnen voor hulp, of voelen zich niet goed begrepen. Door het pendelen tussen Nederland en thuisland wisselen kinderen soms van omgeving, wat gevolgen kan hebben voor het onderwijs en hun sociaal-emotionele ontwikkeling. Ook blijft er door de lange werkdagen en de hoge werkdruk soms weinig tijd en aandacht over voor de kinderen.

  • Veel arbeidsmigranten ervaren drempels bij het gebruik van de eerstelijns­zorg. Deze drempels hangen samen met werk- en leefomstandigheden, taal, informatievoorziening en kennis van het Nederlandse zorgsysteem. Veel mensen melden zich niet ziek omdat zij hun inkomen niet kunnen missen, bang zijn voor ontslag of druk ervaren om door te werken. Vaak staan zij niet ingeschreven bij een huisarts. Vrijwel nooit hebben arbeidsmigranten toegang tot een bedrijfsarts omdat zij via een uitzendbureau werken en bij kleine bedrijven zonder arbodienst. Hierdoor ontbreekt toezicht op de arbeidsomstandigheden.
  • Informatievoorziening is belangrijk om hulp te vinden bij gezondheidsproblemen. Arbeidsmigranten die de Nederlandse of Engelse taal niet goed beheersen en fysiek zwaar werk doen, hebben vaak geen informatie ontvangen over de zorgsysteem in Nederland. Daarnaast weten zij ook niet altijd waar zij betrouwbare informatie kunnen vinden. Sociale media en online fora zijn een belangrijke bron waar informatie wordt gezocht, maar informatie is niet altijd juist.
  • Taal is een belangrijkste barrière, zowel het vinden van informatie als voor zorgvraag. Daarom is informatie over de zorg in eigen taal belangrijk. En ook voor (zorg)professionals is taal het grootste knelpunt. Er wordt lang niet altijd met formele tolken gewerkt, wat de kwaliteit van zorg kan beïnvloeden. Naast taalbarrière, wordt van mensen verwacht dat ze medische informatie begrijpen en toe kunnen passen. Dit wordt vaak belemmerd door lastig medische informatie die zij krijgen.
  • Veel mensen zijn niet vertrouwd met het Nederlandse zorgsysteem en het systeem in land van herkomst werkt vaak anders. Onbekendheid met het zorgsysteem en taalproblemen kunnen leiden  tot misverstanden en een  gevoel van niet serieus genomen worden. Ongeveer 37% van de arbeidsmigranten heeft weinig vertrouwen in zorgprofessionals. Door deze belemmeringen stellen mensen een bezoek aan de huisarts soms uit tot klachten ernstig worden of wachten zij tot zij in het land van herkomst terechtkunnen. Dit kan leiden tot verergering van gezondheidsproblemen, zoals infecties die eerder behandeld hadden kunnen worden.
  • Een zorgverzekering is verplicht, maar vaak gekoppeld aan werk. Bij verlies van werk vervalt de verzekering, soms in combinatie met verlies van huisvesting. Dit vergroot de kwetsbaarheid.
  • Niet iedereen is ingeschreven bij een huisartsenpraktijk. Onderzoek laat zien dat ongeveer een derde van de arbeidsmigranten niet staat ingeschreven. Het is aannemelijk dat de aantallen veel hoger ligt dan onderzoek doet geloven. Afstand tot de praktijk, gebrek aan vervoer, lange werktijden en onbekendheid met het systeem maken het moeilijk om zorg te zoeken.

  • Gebruik van de Checklist kennismakingsgesprek nieuwe migranten patiënten in de huisartsenpraktijk
  • Geef uitleg over de rol van de huisarts in het Nederlandse zorgsysteem en vraag naar de verschillen met zorg in land van herkomst. Zie 7. Voorlichtingsmateriaal.
  • Wees alert op de mogelijke slechte werk- en leefomstandigheden en bespreek deze actief.
  • Let op verzekeringsstatus. Bij ontslag kan iemand zijn zorgverzekering verliezen. Maak gebruik van de CAK-subsidieregeling ‘medisch noodzakelijke zorg aan onverzekerden’ (SOV), als iemand onverzekerd blijkt. Zie www.hetcak.nl/regelingen/regeling-onverzekerden voor meer informatie.
  • Denk aan overbelasting van het bewegingsapparaat door repetitieve handelingen of extreme temperaturen (koude koelcellen of warme kassen). Geef voorlichting over preventie.
  • Signaleer mentale belasting. Chronische stress door financiële onzekerheid, slechte woon- en werkomstandigheden of zorgen om kinderen. Verwijs zo nodig naar het sociaal wijkteam en preventieve interventies.
  • Werk met een tolk, om de taalbarrière te overbruggen. Zie www.huisarts-migrant.nl/taalbarriere-inzet-tolk
  • Houd rekening met moeite met lezen en schrijven.  Gebruik eenvoudig Nederlands en ondersteun met beeldmateriaal, zoals bijvoorbeeld begrijpjelichaam.nl
  • Maak gebruik van voorlichtingsmateriaal in andere talen. Zie 7. Voorlichtingsmateriaal

Er zijn verschillende initiatieven om huisartsenzorg anders te organiseren. Deze kunnen een inspiratie vormen voor andere gemeenten of regio’s waar de toegang tot zorg een probleem is. Hieronder lees je 2 voorbeelden van dergelijke initiatieven. Ook zijn er werkgevers en gemeenten die de handen ineenslaan om huisartsenzorg te organiseren op de werkvloer of worden er afspraken gemaakt dat een huisarts spreekuur houdt op een woonlocatie.

Praktijk Healthcare for Internationals Limburg in Venlo

  • In de zomer van 2021 is in Venlo een huisartsenpraktijk speciaal voor arbeidsmigranten geopend, Healthcare for Internationals Venlo. In Limburg zitten huisartsenpraktijken erg vol (net als elders in het land) en huisartsen zien geen mogelijkheid om arbeidsmigranten de juiste hulp te bieden vanwege de extra investering in tijd en in tolken. Om de reguliere huisartsenzorg te ontzien, is deze praktijk voor patiënten uit Midden- en Oost-Europa geopend, die nog niet elders ingeschreven staan. Naast de huisarts werken in de praktijk medewerkers afkomstig uit Midden- en Oost-Europa die daar vaak ook medisch geschoold zijn, zoals een doktersassistente en een psycholoog. De praktijk is bewust gevestigd in een vleugel van het ziekenhuis in Venlo en ook kiezen de medewerkers ervoor om witte jassen te dragen, net zoals artsen in MOE-landen dat doen. Bij ieder consult benadrukt de huisarts het beroepsgeheim. Doordat medewerkers meerdere talen spreken, is het in deze praktijk ook niet nodig dat iemand van het bedrijf meekomt, waardoor er meer privacy is. Deze praktijk kiest er juist bewust voor om zo min mogelijk online zorg te bieden, zodat een vertrouwensrelatie kan worden opgebouwd en het laagdrempeliger wordt om een volgende keer terug te komen.
  • De praktijk benadert werkgevers, waaronder HR-afdelingen van grote bedrijven, actief. Voor werkgevers is het interessant, omdat hun werknemers direct kunnen worden ingeschreven en het dus laagdrempeliger is om te komen. Dat is goed voor het ziekteverzuim. Bij een nieuwe groep werknemers wordt informatie over de praktijk toegevoegd aan het welkompakket van de gemeente of de werkgever.
  • Meer informatie: www.h4ilimburg.nl 

Hybride huisartsenzorg

  • In West-Brabant zijn Arene en Healthcare for internationals in het najaar van 2021 gestart met een pilot ‘Hybride Zorg’. Met verzekeraar HollandZorg hebben zij een aantal grote werkgevers in de regio bereid gevonden om deel te nemen in het pilotproject.
  • Aanleiding voor de pilot was het grote aantal arbeidsmigranten in Nederland zonder huisarts en daardoor ook zonder medisch dossier. Grote uitzendbureaus merken dat hun werknemers zich niet bij huisartsen kunnen inschrijven en bij zorgvragen vaak niet bij huisartsen terecht kunnen. Digitale zorg biedt de mogelijkheid om zorg op afstand te leveren én om zorgaanbod in eigen taal te bieden.
  • Hybride zorg is huisartsenzorg die digitaal (online) wordt verleend, waar dat kan, in combinatie met zorg in een fysieke praktijk, waar dat nodig is. Daarnaast wordt er veel aandacht besteed aan voorlichting en informatievoorziening. Tijdens deze pilot wijzen de betrokken werkgevers hun buitenlandse werknemers voor zorg naar de ‘hybride’ praktijk.
  • Meer informatie: www.arene.nl

  • Informatie over de Nederlandse gezondheidszorg in het Engels: gpinfo.nl
  • Informatie van de Nederlandse overheid over je rechten en plichten als arbeidsmigrant. Wat je moet regelen en welke afspraken je moet maken: workinNL.nl
  • Informatie over seksuele gezondheid in 16 talen (beschikbaar in Pools, Bulgaars, Roemeens): zanzu.nl
  • Voorlichtingsmateriaal over meerdere ziektebeelden in het Pools. Onderwerpen: autisme, ADHD, depressie, gedragsstoornis, PTSS en trauma: www.pharos.nl/kennisbank/
  • Voorlichtingsmateriaal in het Oekraïens: zie www.pharos.nl/zorg-en-ondersteuning-voor-oekraiense-vluchtelingen/

  • Meer informatie over medisch noodzakelijke zorg aan onverzekerden staat op de website van het CAK. Zie www.hetcak.nl/zakelijk/regelingen/regeling-onverzekerden
  • Meer informatie over het inschakelen van een tolk staat op www.huisarts-migrant.nl/taalbarriere-inzet-tolk/
  • Algemene Bond Uitzendondernemingen. Factsheet Arbeidsmigranten in Nederland in 2023. https://www.abu.nl/app/uploads/2024/01/Arbeidsmigranten-in-Nederland-factsheet-ABU-NBBU-2023.pdf
  • Bergsma Z & Dozeman E. (2021). ‘Onderzoek naar arbeidsmigranten en de gezondheidszorg’. Wise up Consultancy en Healthcare for internationals (H4i)
  • Cremers J. (2021). Hoe denken arbeidsmigranten over gezondheid en zorg in Nederland? De resultaten van het 2e arbeidsmigrantenpanel. Kenniscentrum Arbeidsmigranten
  • Goorts I & Smal E. (2022). Gezondheid en zorg voor arbeidsmigranten. Een verkennend onderzoek naar gezondheid en welzijn van arbeidsmigranten uit Midden- en Oost-Europa in Nederland en hun zorggebruik. Utrecht: Pharos
  • Straaten B van e.a. (2021). Midden- en Oost-Europese arbeidsmigranten in kwetsbare posities Wat weten we uit eerder onderzoek en registraties? Tussenrapportage, juli 2021, IVO

Arbeidsmigrant, fysiek zwaar werk, Midden en Oost-Europa, gezondheid, taal, arbeidsomstandigheden, woonomstandigheden