Mensen zonder geldig verblijfsdocument

1.  De meest relevante punten

  • Mensen van buiten de EU die in Nederland verblijven zonder verblijfsvergunning noemen we liever mensen zonder geldig verblijfsdocument. In het verleden werden deze mensen aangeduid met termen “illegaal” “illegalen” en “ongedocumenteerden”. Deze termen zijn niet meer gebruikelijk omdat deze stigmatiserend.
  • Mensen zonder geldig verblijfsdocument kunnen geen zorgverzekering afsluiten, maar hebben wel recht op alle medische noodzakelijke zorg, ook als zij dit niet kunnen betalen.
  • Medisch noodzakelijke zorg is alle zorg die volgens professionele richtlijnen geïndiceerd is. Het gaat dus niet alleen om acute zorg of levensbedreigende situaties, maar ook om chronische en preventieve zorg wanneer dat medisch verantwoord is.
  • Oninbare rekeningen kan de huisarts via de Regeling onverzekerbare vreemdelingen bij het CAK (voorheen Zorginstituut Nederland) maximaal  80% vergoeding aanvragen. Bij zwangerschap en bevalling is dit 100%.  Sinds 1 januari 2025 gelden er nieuwe zorgprestaties en tarieven voor onverzekerde patiënten. Op het cak.nl vind je meer informatie.
  • Verwijs bij voorkeur naar bij het CAK gecontracteerde ziekenhuizen, apotheken, Wlz- en GGZ-instellingen. Dit voorkomt financiële problemen voor patiënt en zorgverlener.
  • Stel een praktijkprotocol op waarin staat hoe je omgaat met zorg voor mensen zonder geldig verblijfsdocument: van aanmelding tot declaratie. Dit geeft duidelijkheid voor het team en verlaagt drempels voor patiënten.

  • In Nederland leefden in 2020 naar schatting tussen 23.000 en 58.000 mensen die geen geldig verblijfsdocument hadden  (WODC, 2020).
  • Overal het algemeen  hebben een slechtere gezondheid ten opzichte van verzekerde patiënten. Veel genoemde problemen zijn, zie ook infosheet gezondheid en zorg voor mensen zonder geldig verblijfsdocument:
    • Stress gerelateerde klachten, zoals depressieve klachten, angst en slaapproblemen
    • Somatische klachten, zoals hoofdpijn, rugklachten, spijsverteringsproblemen, hypertensie
    • Mondzorg problemen
    • Ongewenste zwangerschappen
    • Seksueel en huiselijk geweld
    • TBC,  hepatitis B en C.
  • Patiënten zonder geldig verblijfsdocument rapporteren zelf veel psychische klachten. Vaak worden deze klachten door huisartsen niet geregistreerd omdat ze niet ter sprake komen tijdens het consult. Mensen stellen het wel op prijs als de huisarts er zelf naar vraagt7.
  • Patiënten zonder geldig verblijfsdocument hebben over het algemeen geen vaste huisarts.
  • Toegang tot zorg wordt bemoeilijkt door onbekendheid met het Nederlandse zorgsysteem, onzekerheid over rechten op zorg en angst om opgepakt te worden.
  • Patiënten zonder geldig verblijfsdocument kunnen geen ziektekostenverzekering afsluiten. Zij hebben wel recht op alle medische zorg, zoals die ook aan anderen verleend zou worden (dit wordt medisch noodzakelijke zorg genoemd). Dit recht vervalt wanneer duidelijk is dat de patiënt zonder geldig verblijfsdocument binnen afzienbare tijd Nederland zal verlaten en de zorg zolang kan worden uitgesteld (bijvoorbeeld bij een toerist). De Commissie Medische zorg aan (dreigend) uitgeprocedeerde asielzoekers en illegale vreemdelingen (van de KNMG, LHV, Pharos, NVvP en Orde van Medisch Specialisten) adviseert: “Artsen bieden passende en verantwoorde zorg door dezelfde richtlijnen, protocollen en gedragsregels van de medische en wetenschappelijke beroepsorganisaties te gebruiken als bij reguliere zorg”.
  • Alle kinderen in Nederland hebben toegang tot de jeugdgezondheidszorg (JGZ) en vaccinaties uit het Rijksvaccinatieprogramma (RVP) ongeacht verblijfstatus.

  • Huisartsen en tandartsen (voor de mondzorg tot 18 jaar) kunnen via Regeling onverzekerbare vreemdelingen bij het CAK maximaal  80% van de oninbare kosten declareren wanneer de patiënt dit zelf niet kan betalen. Bij zwangerschap en bevalling is de vergoeding 100%. Declaratieformulieren en instructies vindt u op hetcak.nl/zakelijk/regelingen/onverzekerbare-vreemdelingen. Het CAK verwacht van de zorgverlener de kosten eerst op de patiënt probeert te verhalen. Let op dat het nadrukkelijk vragen om betaling kan mensen afschrikken en therapietrouw belemmeren.
  • U kunt patiënten alleen doorverwijzen naar apotheken, ziekenhuizen, Wlz- en ggz instellingen die met  het CAK een contract hebben. De lijst van gecontracteerde instellingen wijzigt regelmatig, kijk voor een actuele lijst op hetcak.nl/zakelijk/regelingen/onverzekerbare-vreemdelingen. Sinds 2014 is er sprake van een eigen bijdrage van 5 euro per geneesmiddel, tenzij afgifte middels een blister/baxter wordt voorgeschreven.
  • Niet gecontracteerde ziekenhuizen mogen alleen spoedeisende hulp declareren (80% vergoeding).
  • Verloskundige hulp wordt voor 100% vergoed, ook als het ziekenhuis geen contract heeft met het CAK.
  • Voor langdurige zorg (verpleeghuis) AWBZ en GGZ-instellingen geldt dat alleen gecontracteerde instellingen in aanmerking komen voor vergoeding.
  • Tandheelkundige zorg boven de 18 jaar wordt niet vergoed, evenals medicatie en hulpmiddelen die niet onder het basispakket vallen of zorg via de WMO.

  • Gebruik een praktijk protocol, zie Voorbeeldprotocol
  • Het is aan te raden om een praktijkprotocol op te stellen voor zorg aan mensen zonder geldig verblijfsdocument. Dit voorkomt verschillen in werkwijze binnen de praktijk. Hierin kunnen regionaal gecontracteerde instellingen en financiële compensatieregelingen duidelijk naar voren komen. Door stroomlijnen van de aanmelding en de afhandeling van een patiënt zonder geldig verblijfsdocument wordt rust gecreëerd. Een voorbeeld wordt gegeven in het boek van Pharos en het NHG7, U kunt deze patiënten gewoon opnemen in het HIS, ook zonder verzekeringsnummer.
  • Veel patiënten zonder geldig verblijfsdocument  hebben geen vast adres of willen hun  adres geheimhouden. Het is  mogelijk hen in te schrijven op het adres van de vrijwilligersorganisatie.
  • Informeer patiënten expliciet over uw beroepsgeheim.  Angst voor gegevensdeling is een belangrijke reden om zorg te mijden.
  • Verwijs zo nodig naar een door het CAK gecontracteerd ziekenhuis of apotheek.
  • Vermeld in de verwijsbrief of op het recept dat de patiënt geen geldig verblijfsdocument heeft en dat de zorgverlener gebruik kan maken van de CAK regeling voor vergoeding.
  • Als het adres van de patiënt op het recept, labformulier of verwijzing staat, ontvangt de patiënt mogelijk rekeningen en aanmaningen. Adviseer  patiënt met beperkte financiële middelende rekeningen terug te sturen met de vermelding dat zij niet kunnen betalen en de zorgverlener een beroep kan doen op de CAK regeling.
  • Laat bij voorkeur de assistente de afspraak bij de specialist maken om misverstanden te voorkomen. Herinner de specialist indien nodig dat ook mensen zonder verblijfsdocument recht hebben op alle medisch noodzakelijke zorg volgens de geldende richtlijnen.
  • Maak afspraken met lokale tandartsen over het verlenen van tandheelkundige zorg.
  • In de veel steden bestaan organisaties die  helpen met huisvesting en juridische procedures, zoals stichtingLos.nl.
  • Gebruik ICPC code Z04.02 voor medische of psychosociale problemen in verband met  verblijf zonder geldig verblijfsdocument.
  • Houd rekening met taalbarrières en voer het gesprek zo nodig met een tolk. Zie ook: Taalbarrière / inzet tolk. 

  • Landelijk informatie- en adviespunt over de zorg aan mensen zonder geldig verblijfsdocument. Lampion.info
  • Muijsenbergh M van den, Schoevers M. Zorg voor ongedocumenteerden. In: Bijblijven 2009-4: p 59 – 65.
  • Arts en vreemdeling. Rapport van de commissie Medische zorg voor (dreigend) uitgeprocedeerde asielzoekers en illegale vreemdelingen.
  • Pharos infosheet Ongedocumenteerden
  • Wolswinkel J, Kuyvenhoven M, Muijsenbergh M van den et al. Ongedocumenteerde patiënten bij de huisarts. Onderzoek naar de morbiditeit van ongedocumenteerde patiënten en de daaraan gegeven zorg door Nederlandse huisartsen in enkele grote steden. [Internet]. Utrecht, The Netherlands: Julius Centrum, UMC Utrecht, 2009, http://tinyurl.com/nlnevoc\
  • Schoevers MA, Muijsenbergh METC van den, Lagro-Janssen ALM. Self-reported healthproblems of female undocumented immigrants. Top of the iceberg. Self-rated health and health problems of undocumented immigrant women in the Netherlands, a descriptive study. Journal of Public Health Policy 2009 Vol.30,4: 409-22
  • Teunissen E, Sherally J, Muijsenbergh M van den, Dowrick C, Weel-Baumgarten E van, Weel C van. Mental health problems of undocumented migrants (UM) in the Netherlands: a qualitative exploration of help-seeking behaviour and experiences with primary care. BMJ Open.nov 21, 2014
  • Teunissen E, Bosch L van den; Bavel E van, Driessen Mareeuw F van den; Muijsenbergh M van den, Weel-Baumgarten E van, Weel C van. Mental health problems in undocumented and documented migrants: a survey study. Family Practice 2014 doi: 10.1093/fampra/cmu038
  • Schoevers MA, Loeffen MJ, Muijsenbergh ME van den, Lagro-Janssen AL. Health care utilisation and problems in accessing health care of female undocumented immigrants in the Netherlands. Int J Public Health 2010 May 26 p. 421-8
  • Maria van den Muijsenbergh en Eldine Oosterberg. Zorg voor laaggeletterden, migranten en sociaal kwetsbaren in de huisartsenpraktijk. Nederlands Huisartsengenootschap en Pharos, 2016, paragraaf 9.4 ongedocumenteerden, p 194-200.
  • www.mikadohelpdesk.nl/verblijfsvergunning

Mensen zonder geldige verblijfsdocument, ongedocumenteerden, ongedocumenteerd, mensen zonder verblijfsvergunning, verzekering, onverzekerden, CAK, Zorginstituut Nederland, medisch noodzakelijke zorg.