Dit artikel is momenteel in revisie. Daardoor kan het verouderde achtergrondinformatie bevatten of niet-inclusief taalgebruik. Alle artikelen worden periodiek gereviewd om nieuwe inzichten uit onderzoek of inclusief taalgebruik te verwerken.

1. De meest relevante punten

  • 2,5 Miljoen mensen in Nederland zijn laaggeletterd.
  • 36% Van alle volwassenen in Nederland heeft beperkte gezondheidsvaardigheden.
  • Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden hebben negatieve invloed op gezondheid en welbevinden.
  • Herkenning van laaggeletterdheid/beperkte gezondheidsvaardigheden is belangrijk omdat dit gevolgen heeft voor de wijze van communiceren en het gebruik van voorlichtingsmateriaal.
  • Gezondheidsinformatie en schriftelijke of gesproken instructies worden vaak niet begrepen. Voor een goed begrip is het belangrijk de communicatie aan te passen:
    • gebruik korte zinnen, geen moeilijke woorden
    • beperk de hoeveelheid informatie
    • gebruik visueel voorlichtingsmateriaal
    • geef instructies door voordoen, onder begeleiding nadoen en daarna zelf doen
    • check het begrip over wat verteld is door middel van de terugvraag-methode
    • sluit een consult af met de vraag: ‘Welke vragen heeft u nog?’

Definitie:

 Analfabeten zijn mensen die niet kunnen lezen of schrijven.

Laaggeletterden hebben zoveel moeite met lezen, schrijven en/of rekenen dat zij daardoor niet goed kunnen functioneren in het dagelijks leven. Laaggeletterden kunnen wel lezen en schrijven, maar hebben bijvoorbeeld moeite met:

  • het begrijpen van folders en websites
  • het invullen van formulieren
  • het afhandelen van de post

Gezondheidsvaardigheden (internationaal: ‘health literacy’) zijn de vaardigheden om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen, te beoordelen en te gebruiken bij het nemen van gezondheid gerelateerde beslissingen. Er bestaan ook bredere definities, waarbij ook motivatie wordt meegenomen. Een deel van de mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden is laaggeletterd.

2,5 Miljoen mensen in Nederland zijn laaggeletterd. Een derde daarvan heeft een migratie achtergrond.

Ongeveer 1 op de 3 Nederlanders heeft beperkte gezondheidsvaardigheden. Uit een Europese studie kwam een percentage van 29% (Sørensen, 2016). Een recentere studie van het Nivel Consumentenpanel kwam met een percentage van 36% (Nivel, 2018).

Beperkte gezondheidsvaardigheden en gezondheid:

  • Er is een duidelijke samenhang tussen beperkte gezondheidsvaardigheden en een slechtere gezondheid. Astma en COPD, diabetes, kanker, hart- en vaatziekten en psychische problemen komen bij mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden beduidend vaker voor (Nivel, 2014).
  • Levensverwachting mensen met alleen basisonderwijs is 6 jaar korter, en 15 jaar minder lang in goede gezondheid.
  • DM: laagst opgeleide mannen 5,2% (vrouwen 6%), hoogst opgeleide mannen 1,5% (vrouwen 0,9%).

In het dagelijks leven hebben mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden moeite met:

  • de weg vinden in de zorg
  • zoeken op het internet (digitale vaardigheden)
  • begrijpen (uitnodigings)brieven (ook via e-mail)
  • begrijpen folders, websites, formulieren en bijsluiters
  • gesprekken met zorgverleners voeren
  • medicijnen op de juiste manier innemen ‘Betekent driemaal daags één pil dat je ze alle drie tegelijk moet innemen of eerst twee en dan nog één?”
  • eigen doelen stellen, leven (re)organiseren, zelfmanagement
  • vragen stellen aan arts
  • uit zichzelf vertellen dat zij niet goed kunnen lezen. Mensen schamen zich dat ze niet goed kunnen lezen. Meestal laten ze het niet blijken. Wanneer iemand zegt dat hij het formulier thuis zal invullen omdat hij zijn leesbril is vergeten, kan dat duiden op laaggeletterdheid.

Tijdens het consult moet de huisarts er rekening mee houden dat laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden vaak:

  • abstracte formuleringen of beeldspraak niet begrijpen
  • hun klachten niet adequaat en in chronologische volgorde kunnen benoemen, waardoor sprake is van een onsamenhangende klachtenpresentatie
  • moeite hebben met het formuleren van een hulpvraag
  • lastig eigen doelen kunnen benoemen
  • uitleg en adviezen niet makkelijk begrijpen of in praktijk kunnen brengen.

  • Signalen die op laaggeletterdheid kunnen wijzen
    • Niet op tijd komen, alleen aan de balie afspraken maken, telkens om briefje vragen met datum en tijd.
    • Heftige presentatie van klachten al bij het maken van een afspraak, of snel boos zijn als de assistente vragen stelt voordat zij een afspraak maakt.
    • Geen duidelijke hulpvraag stellen, maar wel een groot appel doen op hulp.
    • Geen behoefte hebben aan uitleg of informatiemateriaal, geen dagboek bijhouden.
    • Verkeerd medicijngebruik, weinig kennis over ziekte en behandeling.
  • Bespreekbaar maken
    Er is veel schaamte over laaggeletterdheid, mensen proberen dit te verbloemen. Maar als de huisarts er naar vraagt wordt dat over het algemeen erg op prijs gesteld. Voorbeeldvragen om na te vragen of iemand moeite heeft met lezen en schrijven:
    • Vraag de patiënt hoeveel jaar hij school heeft gevolgd: minder dan 5 jaar betekent in de regel dat mensen laaggeletterd zijn.
    • Normaliseer: Veel mensen hebben moeite met het invullen van formulieren, hoe is dat voor u?
    • Helpt iemand u weleens met het invullen van formulieren of het lezen van brieven?
    • Hoe vaak heeft u hulp nodig bij het lezen van folders van de huisarts of van de bijsluiters van de apotheek?
  • Tips voor het aanpassen van uw communicatie
    • Non-verbale uitingen zijn nog belangrijker bij deze patiënten:
      • geef een warme begroeting, stel de patiënt op zijn gemak
      • knik bevestigend
      • neem de tijd, praat langzaam (inplannen dubbel consult)
      • maak oogcontact, zodat u kunt inschatten of de patiënt u nog kan volgen
    • Hanteer eenvoudig taalgebruik:
      • kies de woorden die de patiënt zelf gebruikt
      • gebruik korte zinnen
      • vermijd medisch jargon
      • vermijd beeldspraak of gezegdes
    • Wees concreet, beperk de hoeveelheid informatie en herhaal de kernpunten (maximum 1 à 2 per consult).
    • Toets of de patiënt u begrijpt: gebruik de terugvraag-methode:
      • ‘Ik wil graag weten of ik het goed heb uitgelegd. Kunt u mij vertellen wat we hebben besproken?’
      • ‘Wat vertelt u thuis over wat ik heb gezegd?’
      • ‘Wat gaat u doen als u koorts krijgt?’
    • Geef eenvoudige uitleg:
      • verwacht geen basiskennis van het menselijk lichaam / psychologie
      • probeer niet alles uit te leggen
      • wees zo concreet mogelijk, niet ’10 minuten tevoren inhaleren’, maar: ín de kleedkamer voor het voetballen inhaleren’.
    • Gebruik afbeeldingen: informatie beklijft dan beter (zie voorlichtingsmaterialen).
    • Instrueer vaardigheden door deze voor te doen, na te laten doen en te herhalen totdat de patiënt het onder de knie heeft.
  • Registratie HIS
    • In overleg met patiënt kan laaggeletterdheid als probleem in het HIS worden geregistreerd (ICPC-code Z07.1 (analfabetisme).
    • Bij instemming van de patiënt ook vermelden op verwijsbrief en/of recept.

  • Begrijpjelichaam.nl – Op de website ‘Begrijp je Lichaam’ staan eenvoudige afbeeldingen en teksten over het menselijk lichaam en enkele veelvoorkomende ziektebeelden. De teksten en afbeeldingen zijn getoetst door laaggeletterden.
  • Pharos.nl/thema/eenvoudig-voorlichtingsmateriaal-en-beeldverhalen Alles over begrijpelijke voorlichtingsmaterialen en beeldverhalen.
  • www.huisarts-migrant.nl/category/materialen Hier zijn diverse eenvoudige materialen verzameld per onderwerp.
  • Bijsluiterinbeeld.nl – Op deze site kan men met pictogrammen instructies voor het gebruik van medicatie samenstellen en printen.
  • Steffie.nl – Deze site wordt beheerd door de Stichting Leer Zelf Online en heeft als doel mensen met een verstandelijke beperking en laaggeletterden zelfredzamer te maken. De website geeft onder andere eenvoudige informatie over het maken van gezonde keuzes.
  • Lees en Schrijf! Gezondheid – Het educatieve programma ‘Lees en Schrijf! Gezondheid’ van ETV.nl bespreekt op een eenvoudige manier veel gezondheidsonderwerpen: zwangerschap, baby en peuter, puberteit, besmetting, burn-out, spijsvertering, gebit, rug, hart, overgewicht, diabetes en ouderen. Het programma informeert over gezondheid en gezondheidszorg en geeft praktische tips. Bij dit programma is ook een oefenwebsite en een werkboek om te oefenen met basisvaardigheden als lezen, schrijven en rekenen.
  • Praten met je dokter – Fotostrips over thema’s als ‘hoe leg ik mijn klacht uit aan de dokter?’, ‘medisch jargon’ en ‘onzekerheid over medicatiegebruik’.

Links

Literatuur

  • Lezenenschrijven.nl
  • Pharos Factsheets Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden
  • Twickler ThB, Hoogstraten E, Reuver A, Singels L, Stronks K, Essink-Bot M-L. Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden vragen om een antwoord in de zorg. Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153:A250
  • Jansje Karel, taalambassadeur, in: Taal maakt gezonder, uitgave Stichting Lezen en Schrijven
  • Fransen M, Haris VC, Essink-Bot ML. Beperkte gezondheidsvaardigheden bij patiënten van allochtone herkomst. Ned Tijdschr Geneeskd. 2013;157:A5581
  • Oosterberg E, Bakx J, Bommel H van, Elbrink S. Visueel voorlichtingsmateriaal voor laaggeletterden. Tijdschr Praktijkonderst. 2012;(6):150-154.
  • Davis TC, Wolf MS, Bass PF 3rd, Thompson JA, Tilson HH, Neuberger M et al. Literacy and misunderstanding prescription drug labels. Ann Intern Med. 2006;145:887-894.
  • Laaggeletterdheid te lijf. Den Haag: Centrum voor ethiek en gezondheid; 2011.
  • Bass PF 3rd, Wilson JF, Griffith CH, Barnett DR. Residents’ ability to identify patients with poor literacy skills. Acad Med. 2002 Oct;77(10):1039-1041.
  • Ee A van, Muijsenbergh METC. Patients with low literacy in primary care in the Netherlands: need to support the general practitioner? Nijmegen: Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde, Radboudumc; 2014.
  • NHG-Standpunt Kernwaarden huisartsgeneeskunde. Utrecht: NHG; 2011.
  • Velzen T van. Het taalgebruik van de huisarts. Universiteit van Amsterdam; 2012.
  • Sudore RL, Schillinger D. Interventions to improve care for patients with limited health literacy. Journal of clinical outcomes management: 2009 Jan 1;16(1):20.
  • Houts PS, Witmer JT, Egeth HW, Loscalzo J, Zabora JR. Using pictures to enhance recall of spoken medical instructions II. Patient Educ Couns. 2001;43:231-242.
  • Delp D, Jones J. Communicating information to patients: The use of cartoon illustrations to improve comprehension of instructions. Acad Emerg Med. 1996;3:264-270.
  • Greef M de, Segers M, Nijhuis J, Fond Lam J. Impact onderzoek taaltrajecten Taal voor het Leven door Stichting Lezen & Schrijven op het gebied van sociale inclusie en leesvaardigheid. Maastricht University; 2014.
  • Aanpak van laaggeletterdheid, Algemene rekenkamer 2016
  • Heide I van der, Rademakers J. (2015). Laaggeletterdheid en Gezondheid. Stand van zaken. Nivel: Utrecht

gezondheidsvaardigheden, healthliteracy, laaggeletterdheid, analfabetisme

Alliantie Gezondheidsvaardigheden