1. De meest relevante punten

  • 2,5 miljoen mensen hebben moeite met lezen en schrijven. Zij worden aangeduid als  ‘laaggeletterd’ (Algemene Rekenkamer, 2016).
  • 35% van de volwassenen in Nederland vinden het lastig om informatie over gezondheid te vinden, begrijpen, beoordelen en toepassen. (Heijmans et al, 2024).
  • Bijna 1 op de 5 mensen vanaf 12 jaar zijn minder  digitaal vaardig (CBS, 2023).
  • Moeite met lezen en schrijven en/of het begrijpen, beoordelen en toepassen van informatie over gezondheid hebben negatieve invloed op gezondheid en welbevinden (Rademakers, 2014).
  • Het verkeerd begrijpen van medische informatie en adviezen brengt risico’s met zich mee.
  • Herkennen van patiënten die moeite hebben met lezen en schrijven en minder vaardig zijn om medische informatie te vinden, begrijpen, beoordelen en toe te passen is essentieel.  Zij hebben baat bij een andere manier van communiceren en aangepaste voorlichtingsmaterialen.
  • Gezondheidsinformatie en schriftelijke of gesproken instructies zijn vaak te moeilijk geformuleerd. Voor een goed begrip is het belangrijk de communicatie aan te passen:
    • gebruik korte zinnen en vermijd moeilijke woorden
    • beperk de hoeveelheid informatie tot 3 belangrijkste punten per consult
    • gebruik visueel voorlichtingsmateriaal
    • geef instructies via voordoen, samen doen  en daarna zelf doen
    • controleer  of uw uitleg begrijpelijk genoeg was door middel van de terugvraagmethode
    • sluit een consult af met een samenvatting en de vraag: ‘Welke vragen heeft u nog?’

Begrippen uitgelegd

  • Mensen die moeite hebben met lezen en schrijven worden vaan aangeduid als mensen met “laaggeletterd”. Deze mensen hebben zoveel moeite met lezen, schrijven en/of rekenen dat zij daardoor niet goed kunnen functioneren in het dagelijks leven. Zij kunnen nog wel lezen en schrijven maar hebben moeite met de volgende:
    • het begrijpen van folders en websites
    • het invullen van formulieren
    • het afhandelen van de post
  • Mensen die die (vrijwel) niet kunnen lezen of schrijven worden aangeduid als “analfabeet”
  • Gezondheidsinformatie vinden, begrijpen, beoordelen en gebruiken bij het nemen van beslissingen over gezondheid wordt gezondheidsvaardigheden genoemd, in het Engels health literacy (Sørensen, 2012).Er bestaan ook bredere definities, waarbij ook motivatie wordt meegenomen.
  • Een deel van de mensen die minder gezondheidsvaardig zijn hebben ook moeite met lezen en schrijven, maar dit is niet altijd het geval.

Kerncijfers

  • In Nederland hebben 2,5 miljoen mensen moeite met lezen en schrijven. . Iets minder dan de helft heeft een migratieachtergrond (Algemene Rekenkamer, 2016)Ongeveer één op de drie mensen zijn minder gezondheidsvaardig: zij vinden het lastig om gezondheidsinformatie te vinden, begrijpen, beoordelen en toepassen (Heijmans et al, 2024).
  • Bijna 20% van de mensen vanaf 12 jaar heeft beperkte digitale vaardigheden (CBS, 2023).

Gevolgen door de gezondheid

  • Er is een duidelijke samenhang tussen minder gezondheidsvaardig zijn en een slechtere gezondheid. Astma en COPD, diabetes, kanker, hart- en vaatziekten en psychische problemen komen bij mensen die mindergezondheidsvaardig zijn  beduidend vaker voor (Rademakers, 2014).
  • Levensverwachting van mensen met alleen basisonderwijs of vmbo is 4 jaar korter, ten opzichte van mensen met hbo of een universitaire opleiding. Zij leven bovendien  15 jaar in minder goed ervaren gezondheid (Loket Gezond Leven, 2024).

Signalen in de praktijk

Mensen die minder gezondheidsvaardig zijn kunnen moeite hebben met het volgende:

  • de weg vinden in de zorg
  • zoeken naar informatie op internet (digitale vaardigheden)
  • begrijpen van (uitnodigings)brieven en e-mails
  • begrijpen van folders, websites, formulieren en bijsluiters
  • gesprekken voeren met zorgverleners
  • medicatie-instructie juist opvolgen ‘Betekent driemaal daags één pil dat je ze alle drie tegelijk moet innemen?
  • stellen van  gezondheidsdoelen  en zelfmanagement (het actief omgaan met de eigen gezondheid of ziekte)
  • vragen stellen aan de arts
  • uit zichzelf vertellen dat zij niet goed kunnen lezen. Mensen schamen zich dat ze niet goed kunnen lezen. Meestal laten ze het niet blijken. Wanneer iemand zegt dat hij het formulier thuis zal invullen omdat hij zijn leesbril is vergeten, kan dat duiden op laaggeletterdheid.

Aandachtspunten bij de communicatie tijdens het consult

Mensen die minder gezondheidsvaardig zijn kunnen:

  • moeite hebben met abstracte taal of beeldspraak
  • klachten niet adequaat en in chronologische volgorde benoemen, waardoor sprake is van een onsamenhangende klachtenpresentatie
  • moeite hebben met het formuleren van een hulpvraag
  • eigen doelen lastig benoemen
  • uitleg en adviezen niet altijd begrijpen of toepassen

Signalen die wijzen op moeite hebben met lezen en schrijven

  • regelmatig verzuim afspraak of te vroeg/te laat komen
  • alle vragen met ‘ja’ beantwoorden of knikken
  • meerdere keren vragen om iets op te schrijven
  • geenbijsluiter willen hebben
  • uitleg vragen over tekst op een etiket

Bespreekbaar maken

Veel mensen schamen zicht voor hun moeite met lezen en schrijven, en proberen dit te verbloemen. Maar als de huisarts er naar vraagt wordt dat over het algemeen erg op prijs gesteld. Voorbeeldvragen om na te vragen of iemand moeite heeft met lezen en schrijven:

  • Normaliseer: Veel mensen hebben moeite met het invullen van formulieren, hoe is dat voor u?
  • Helpt iemand u weleens met het invullen van formulieren of het lezen van brieven?
    • Hoe vaak heeft u hulp nodig bij het lezen van folders van de huisarts of van de bijsluiters van de apotheek?
    • Vraag naar de opleidingsniveau : minder dan 10 jaar onderwijs kan wijzen dat mensen moeite hebben met lezen en schrijven.

Tips voor het aanpassen van uw communicatie

  • Non-verbale uitingen zijn nog belangrijker bij deze patiënten:
    • geef een warme begroeting, stel de patiënt op zijn gemak
    • knik bevestigend
    • neem de tijd, praat langzamer dan u normaliter zou doen (inplannen dubbel consult)
    • maak oogcontact, zodat u kunt inschatten of de patiënt u nog kan volgen
  • Hanteer eenvoudig taalgebruik:
    • kies woorden die de patiënt zelf ook gebruikt
    • gebruik korte zinnen
    • vermijd medisch jargon
    • vermijd beeldspraak of gezegdes
  • Wees concreet, beperk de hoeveelheid informatie en herhaal de kernpunten (maximum 2 à 3 punten per consult).
  • Toets of uw uitleg begrijpelijk genoeg was voor de patiënt: gebruik de terugvraagmethode:
    • ‘Ik wil graag weten of ik het goed heb uitgelegd. Kunt u mij vertellen wat we hebben besproken?’
    • ‘Wat vertelt u thuis over wat ik heb gezegd?’
    • ‘Wat gaat u doen als u koorts krijgt?’
  • Geef eenvoudige uitleg:
    • verwacht geen basiskennis van het menselijk lichaam / psychologie
    • probeer niet alles uit te leggen
    • wees zo concreet mogelijk, niet ’10 minuten van tevoren inhaleren’, maar: ín de kleedkamer voor het voetballen inhaleren’.
  • Gebruik afbeeldingen (maar geen pictogrammen, die zijn te abstract): informatie beklijft dan beter (zie voorlichtingsmaterialen).
  • Instrueer vaardigheden door deze eerst voor te doen, samen doen, zelf doen en te herhalen totdat de patiënt het onder de knie heeft.

Registratie HIS

  • In overleg met patiënt kan het moeite met lezen en schrijven  in het HIS worden geregistreerd (ICPC-code Z07.1 (analfabetisme; P-regel aanpassen naar laaggeletterdheid).
  • Voor een taalbarrière gebruikt u Z.04.
  • Spelen beide problemen, registreer ze dan ook allebei.
  • Bij instemming van de patiënt ook vermelden op verwijsbrief en/of recept.

Andere relevante links

Boeken

Gezondheidsvaardigheden, health literacy, laaggeletterdheid, analfabetisme, basisvaardigheden.

Alliantie Gezondheidsvaardigheden