1.  De meest relevante punten

  • Dit is een aanvulling op de NHG-standaard Diabetes mellitus
  • Mensen met een migratieachtergrond in Nederland hebben meer kans op diabetes dan mensen zonder migratieachtergrond (zie tabel 1).
  • Leefstijl (er is hogere prevalentie van de risicofactoren overgewicht, roken en lichamelijke inactiviteit), erfelijkheid, sociaaleconomische status en chronische stress spelen hierbij een rol.
  • Mensen met diabetes die een Hindoestaanse achtergrond hebben, hebben vaker en op jongere leeftijd cardiovasculaire complicaties, retinopathie en nefropathie.
  • Bespreek als huisarts en praktijkondersteuner samen met de patiënt wat de beste behandeling en begeleiding voor de patiënt is. Bespreek ook of het zinvol is om zorgverleners (bijvoorbeeld diëtisten) met dezelfde culturele achtergrond te betrekken.
  • Bespreek in de maanden voorafgaand aan de ramadan actief met de patiënt of hij/zij mee wil doen en wat dit betekent voor de diabetesbehandeling.

  • De prevalentie van diabetes mellitus type 2 is bij de meeste mensen met een migratieachtergrond hoger dan bij Nederlanders zonder migratieachtergrond (zie tabel 1). Dit geldt met name voor de eerste generatie en minder voor de tweede of derde generatie. Ook bij asielzoekers komt diabetes type 2 twee- tot driemaal zo vaak voor.
    etnische herkomst diabetes (%)
    Turks 9,7
    Surinaams/Antilliaans 11,3
    Marokkaans 11,7
    Geen migratieachtergrond 7,7

    Nivel, onderzoek met gegevens van de huisartsenpraktijken uit 2019 (alle typen diabetes).

  • De hoogste prevalentie is onder Surinamers van Hindoestaanse afkomst: 37% in de groep > 60 jaar heeft diabetes type 2.
  • Prevalenties in andere, specifieke migrantengroepen in Nederland zijn weinig onderzocht, maar er zijn ook hogere prevalenties van diabetes mellitus type 2 gevonden bij Molukkers en mensen uit het Midden-Oosten en Sub-Sahara Afrika, woonachtig in Nederland.
  • Diabetes mellitus type 2 begint bij mensen met een migratieachtergrond over het algemeen tien tot twintig jaar eerder dan bij Nederlanders zonder migratieachtergrond.
  • Opleidingsniveau en sociaaleconomische status (SES) zijn gerelateerd aan de prevalentie van diabetes (zie tabel 2). Mensen afkomstig uit het Midden-Oosten, Sub-Sahara Afrika, de Antillen en Suriname hebben vaker geen werk of een vast inkomen, en een lager opleidingsniveau dan Nederlanders zonder migratieachtergrond en mensen uit Europa en Noord-Amerika. De jaarprevalentie van diabetes mellitus in 2018 was 52.7/1000 mensen bij lager opgeleiden en 14.7/1000 mensen bij hoger opgeleiden.
    onderwijsniveau diabetes type 2
    totaal 4,0%
    basisonderwijs, vmbo, eerste 3 leerjaren havo/vwo en mbo-1 9,7%
    bovenbouw havo/vwo, mbo-2, -3 en -4 4,8%
    hbo, wo 2,7%

    Diabetes in Nederland in 2020/2021 naar hoogst behaalde onderwijsniveau bij personen ouder dan 25 jaar.

    Centraal Bureau voor de Statistiek, laatste wijziging 10-03-2023.

De oorzaak van de hogere prevalentie bij mensen met een migratieachtergrond is multifactorieel. Enkele belangrijke oorzaken zijn:

  • Ongunstiger leefstijl: mensen uit de grootste migrantengroepen in Nederland (Marokkanen, Turken, Surinamers en Antillianen) hebben vaker overgewicht en bewegen minder dan Nederlanders zonder migratieachtergrond. Hetzelfde geldt voor mensen met een opleidingsniveau tot mbo-2, de groep waar diabetes type 2 meer vóórkomt. Roken, ook een risicofactor, wordt ook vaker gezien bij mensen met een opleidingsniveau tot mbo-2 en mannen van Turkse afkomst (eerste meer dan de tweede generatie).
  • Sociaaleconomische status: diabetes mellitus type 1 en 2 komen vaker voor bij mensen met een lagere SES dan bij mensen met een hoge SES.
  • Erfelijkheid: Zuid-Aziaten, Hindoestanen (ook Surinaamse Hindoestanen) en Chinezen hebben in vergelijking met de witte populatie bij een gelijk(e) leeftijd, geslacht en BMI een hoger vetpercentage. Hindoestanen met een BMI van 24 kg/m2 hebben een vergelijkbaar hoog risico op diabetes als West-Europeanen met een BMI van 30.
  • Invloed van stress: Nederlanders met een migratieachtergrond kunnen stress hebben als gevolg van een lage sociaaleconomische status, (gedwongen) migratie, ervaren discriminatie en taal- en culturele verschillen. Deze chronische stress kan bijdragen aan de ontwikkeling van diabetes mellitus type 2 en het metabool syndroom.

Verschillen in complicaties gerelateerd aan diabetes:

  • Diabetespatiënten met een migratieachtergrond hebben gemiddeld hogere HbA1c-waarden dan patiënten zonder migratieachtergrond en daardoor meer kans op complicaties.
  • Diabetespatiënten van Hindoestaanse komaf ontwikkelen vaker en eerder cardiovasculaire complicaties, diabetische retinopathie en diabetische nefropathie. Daarom adviseert de NHG-Standaard Diabetes mellitus om bij Hindoestanen al vanaf 35 jaar het glucosegehalte te controleren. Andere groepen lijken ook een verhoogd risico te hebben op deze diabetes gerelateerde complicaties, maar minder uitgesproken dan mensen met een Hindoestaanse afkomst.

Verschillen in effectiviteit van behandeling:

  • Uitkomsten van behandeling bij diabetespatiënten met een migratieachtergrond zijn slechter dan bij patiënten zonder migratieachtergrond. Zelfmanagement en geloof/vertrouwen in eigen capaciteiten spelen hierin een rol.

Adviezen met betrekking tot beleid:

  • Cultuursensitieve voorlichting: het is belangrijk dat voorlichting toegesneden is op cultuur, religie en voedingspatronen. Ook moet rekening worden gehouden met taalbarrières.
  • Huisartsen, praktijkondersteuners, diabetesverpleegkundigen en diëtisten zullen bij het geven van adviezen en uitleg, bij het voorschrijven van medicatie en tijdens controles zich het volgende moeten afvragen:
    • Begrijpt de patiënt de informatie.
    • Wat is zijn/haar kennis is van het menselijk lichaam en diabetes
    • Hoe beïnvloedt religie de perceptie over de aandoening.
    • Worden er traditionele geneeswijzen gebruikt (ook tijdens verblijf in land van herkomst).
  • Houd bij leefstijladviezen rekening met andere gewoontes, andere voeding en andere opvattingen rondom bewegen. Maak gebruik van diëtisten en coaches met dezelfde culturele achtergrond als de patiënt.
  • Invloed sociale omgeving: het opvolgen van leefstijladviezen wordt door de sociale omgeving van mensen met een migratieachtergrond vaak ervaren als ‘afwijkend gedrag’. De sociale omgeving beïnvloedt daarmee direct het wel of niet opvolgen van leefstijladviezen.
  • Belang van betrekken gemeenschap: cultuur sensitieve interventies die gesitueerd zijn binnen de gemeenschap, en die gebruikmaken van aangepaste educatiematerialen en voorlichters uit de doelgroep, zijn effectiever.

Medicatiegebruik tijdens de ramadan:

  • Bijna 80% van de moslims met diabetes mellitus type 2 neemt deel aan de ramadan, hoewel zij hiervan zijn vrijgesteld.
  • Bespreek de ramadan altijd met islamitische patiënten. Kijk samen met de patiënt of het mogelijk is om te vasten en welke aanpassingen er dan nodig zijn.
  • Kijk voor meer informatie hieronder of op Diabetes en Ramadan.

Diagnostiek

  • Denk eerder aan diabetes bij mensen met een migratieachtergrond of asielzoekers en controleer laagdrempelig een bloedglucose bij een leeftijd > 45 jaar. Start bij mensen met een Hindoestaanse achtergrond al bij 35 jaar met het regelmatig controleren van de bloedglucose.
  • Screen eerder op complicaties gerelateerd aan diabetes.

Beleid

  • Succesvolle leefstijlveranderingen en een goede diabetesregulatie zijn alleen mogelijk met voldoende kennis over de achtergrond van de patiënt, belemmerende en bevorderende factoren in de sociale omgeving en genetische factoren (zie onder 3. Kliniek). Vraag hiernaar.
  • Sluit in je adviezen zo veel mogelijk aan op de sociale omgeving en culturele gewoonten (dieet, bewegen). Leefstijlaanpassingen hebben een grotere kans van slagen als ze passen binnen de gewoonten van de eigen cultuur.
  • Betrek de omgeving bij de behandeling van de patiënt en zoek aansluiting bij gezondheidsbevorderende activiteiten in de wijk of omgeving.
  • Er zijn goede ervaringen met voorlichting via sleutelpersonen met dezelfde culturele achtergrond. Zie informatie sleutelpersonen.

Ramadan

  • Breng bij patiënten van wie u vermoedt of weet dat zij moslim zijn ter sprake of zij de ramadan willen volgen. Indien dit het geval is, bespreek dan tijdens de controle voorafgaand aan de vastenmaand hoe zij hun medicatie kunnen aanpassen en waar ze in hun voeding rekening mee moeten houden.
  • Patiënten die een groot risico lopen op problemen door het vasten moet deelname aan het vasten worden afgeraden. Dit gaat om patiënten met een ernstige hypoglykemie in de afgelopen drie maanden, slecht gereguleerde patiënten, mensen met een (acute) bijkomende ziekte, mensen met diabetes gerelateerde complicaties, mensen die zwanger zijn en patiënten met diabetes type 1. Zeg dit duidelijk tegen de patiënt (op doktersadvies niet toegestaan om te vasten).
  • Adviseer, indien een patiënt mee kan doen, om de bloedglucose vaker te controleren. Patiënten bij wie een hypoglykemie dreigt, moet worden geadviseerd direct het vasten te stoppen. Ditzelfde geldt voor patiënten met een hyperglykemie.
  • Deze medicatiekaart kan u helpen om diabetesmedicatie tijdens de ramadan aan te passen. Op deze kaart is medicatie vermeld die buiten de NHG-Standaard valt. Overleg bij twijfel over aanpassingen altijd met de behandelend internist.
  • Voor meer informatie kijk op Diabetes en Ramadan.

Diabetes

Voorlichtingsmateriaal voor patiënten

Zoete maanden
Inhoud: Film over diabetes, de Ramadan, reizen en bewegen
Taal: Turks, Berbers, Arabisch
Bron: Slotervaartziekenhuis (2012)

Diabetes, ziekte van de eeuw
Inhoud: Film over diabetes
Taal: Turks, Berbers, Arabisch
Bron: Slotervaartziekenhuis (2012)

Aanvullende informatie voor zorgverleners

  • Barents ESE, Bilo HJG, Bouma M, Dankers M, De Rooij A, Hart HE, Houweling ST, IJzerman RG, Janssen PGH, Kerssen A, Oud M, Palmen J, Van den Brink-Muinen A, Van den Donk M, Verburg-Oorthuizen AFE, Wiersma Tj. NHG-Standaard Diabetes mellitus (MO1). Version 5.5. Nederlands Huisartsen Genootschap, 2021
  • NHG Richtlijn diabetes mellitus type 2
  • CBS StatLine (openbare data, geraadpleegd op 27-11-2023): link
  • Goosen S, Middelkoop B, Stronks K, Agyemang C, Kunst AE. High diabetes risk among asylum seekers in The Netherlands. Diabet Med 2014, 31(12):1532-41
  • Ujčič-Voortman J, Schram MT, Jacobs-van der Bruggen MA, Verhoeff AP, Baan CA. Diabetes prevalence and risk factors among ethnic minorities. Eur J Pub Health 2009, 19:511-515
  • Horsselenberg M, Heins M, Leemrijse C, Nielen M, Korevaar J. Diabetes Mellitus in Nederland: Prevalentie naar migratieachtergrond en sociaaleconomische status. Nivel, 2022
  • Meeks KA, Stronks K, Beune EJ, Adeyemo A, Henneman P, Mannens MM, Nicolaou M, Peters RJ, Rotimi CN, Snijder MB, Agyemang C. Prevalence of type 2 diabetes and its association with measures of body composition among African residents in the Netherlands–The HELIUS study. Diabetes Res Clin Pract 2015, 110(2):137-146
  • Snijder MB, Agyemang C, Peters RJ, Stronks K, Ujcic-Voortman JK, Valkengoed IG van. Case finding and medical treatment of type 2 diabetes among different ethnic minority groups: the HELIUS study. Journal of diabetes research 2017:9896849. doi: 10.1155/2017/9896849
  • Bindraban NR, Valkengoed IG van, Mairuhu G, Holleman F, Hoekstra JB, Michels BP, Koopmans RP, Stronks K. Prevalence of diabetes mellitus and the performance of a risk score among Hindustani Surinamese, African Surinamese and ethnic Dutch: a cross-sectional population-based study. BMC Public Health 2008, 8:271
  • Bodewes A, Agyemang C, Kunst AE. Do Diabetes Mellitus Differences Exist within Generations? Three Generations of Moluccans in The Netherlands. International Journal of Environmental Research and Public Health 2021, 18(2):493
  • Agyemang C, van der Linden EL, Bennet L. Type 2 diabetes burden among migrants in Europe: unravelling the causal pathways. Diabetologia 2021, 64(12):2665-2675
  • Jaarrapport Integratie 2020. https://www.cbs.nl/nl-nl/publicatie/2020/46/jaarrapport-integratie-2020
  • Bos G, Jacobs-van der Bruggen MAM, Ujcic-Voortman JK, Uitenbroek DG, Baan CA. Etnische verschillen in diabetes, risicofactoren voor hart- en vaatziekten en zorggebruik. Resultaten van de Amsterdamse Gezondheidsmonitor 2004
  • Dijkshoorn H, Uitenbroek DG, Middelkoop BJC. Prevalentie van diabetes mellitus en hart- en vaatziekten onder Turkse, Marokkaanse en autochtone Nederlanders. Ned Tijdschr Geneeskunde 2003;147:1362-1366
  • Chiu M, Austin PC, Manuel DG, Shah BR, Tu JV. Deriving Ethnic-Specific BMI Cutoff Points for Assessing Diabetes Risk. Diabetes Care 2011, 34(8):1741-8
  • Caleyachetty R, Barber TM, Mohammed NI, Cappuccio FP, Hardy R, Mathur R, Banerjee A, Gill P. Ethnicity-specific BMI cutoffs for obesity based on type 2 diabetes risk in England: a population-based cohort study. Lancet Diabetes Endocrinol 2021, 9(7):419-426
  • Agyemang C, Goosen S, Anujuo K, Ogedegbe G. Relationship between post-traumatic stress disorder and diabetes among 105,180 asylum seekers in the Netherlands. Eur J Public Health 2012, 22(5):658-662
  • Niel J van, Geelhoed-Duijvestijn PH, Numans ME, Kharagjitsingh AV, Vos RC. Type 2 diabetes in South Asians compared to Europeans: Higher risk and earlier development of major cardiovascular events irrespective of the presence and degree of retinopathy. Results from The HinDu The Hague Diabetes Study. Endocrinol Diab Metab 2021, 4: e00242.
  • Lanting LC, Joung IMA, Vogel I, Bootsma AH, Lamberts SWH, Mackenbach JP. Ethnic differences in outcomes of diabetes care and the role of self-management behaviour. Patient Educ Couns 2008, 72:146-154
  • Boeynaems E, Verhaegen A. Dieeteducatie bij allochtonen met diabetes in de praktijk: aandachtspunten. Vlaams tijdschrift voor Diabetologie 2008, 2: 33-36
  • Jansen YJFM, Uitewaal PJM, Wijsman-Grootendorst A, Geelhoed-Duijvestijn PHLM. Sociale en culturele problemen bij het opvolgen van leefstijladviezen door allochtone diabetici. NTVG 2011, 155:A3117.
  • Salti I et al. A population-based study of diabetes and its characteristics during the fasting month of Ramadan in 13 countries. Diabetes Care 2004, 27(10):2306-2311

Diabetes Mellitus, DM, Hindoestanen, ramadan