1.    De meest relevante punten

  • Depressie komt vaker voor bij mensen met een migratie-achtergrond dan bij de algehele populatie, met name onder ouderen van Turkse en Marokkaanse komaf.
  • Ook vluchtelingen hebben vaker een depressie, al dan niet samen met een PTSS.
  • De klachtenpresentatie is in eerste instantie vaak somatisch, maar bij navraag zijn er vaak ook psychische klachten. Deze vorm van presentatie van klachten zie je bij mensen zonder migratie-achtergrond overigens ook regelmatig.
  • De manier waarop gevoelens worden geuit en beschreven verschilt per cultuur.
  • Bij mensen met een migratie achtergrond zie je bij psychische klachten vaak schaamte of gezichtsverlies.
  • De vraagvolgorde (van algemene vragen naar persoonlijke vragen) kan helpen bij het winnen van vertrouwen en het makkelijker bespreekbaar maken van depressieve gevoelens.

De prevalentie van psychische stoornissen of problematiek bij mensen met een migratieachtergrond ligt in het algemeen hoger dan bij mensen zonder deze achtergrond. Daarbij verkeren vluchtelingen en asielzoekers vaak in een extra risicovolle situatie als gevolg van mogelijke traumatisering voor, tijdens en na de vlucht.

De cijfers over het voorkomen van depressie bij migranten verschillen per onderzoek. De prevalentie van psychische stoornissen of problematiek bij mensen met een migratieachtergrond ligt bij de meeste onderzoeken in Europa hoger dan bij mensen zonder migratie achtergrond.

  • Een meta-analyse komt tot een prevalentie van 15,6% voor depressie bij migranten.
  • In Amsterdams onderzoek uit 2008 hebben Amsterdammers met een Turkse achtergrond een lifetime prevalentie van 31,1% in vergelijking met 24,8% bij Nederlandse Amsterdammers.
  • 62% Van de Turkse ouderen in Amsterdam en 34% van de Marokkaanse ouderen gaf aan depressieve klachten te hebben tegenover 15% van de autochtone ouderen. Deze Turkse en Marokkaanse ouderen hadden een lage SES. Bijna allen hebben weinig tot geen onderwijs genoten en veel vaker een chronische medische aandoening of lichamelijke beperking dan autochtone ouderen.
  • Ervaren discriminatie draagt substantieel bij aan de prevalentie van depressie bij etnische minderheden in Amsterdam. Deelnemers uit etnische minderheden die meer discriminatie ondervonden, hadden vaker depressieve symptomen.

Voor asielzoekers en vluchtelingen geldt dat een forse groep milde tot matig ernstige psychische klachten heeft. Uit een recente meta analyse blijkt dat 13 – 25% van de vluchtelingen een depressie en/of een PTSS ontwikkelt. Daarnaast blijkt dat zij minder vaak gebruik maken van de GGZ dan op basis van de aanwezige psychische klachten verwacht zou worden. Dit betekent dat een deel van de vluchtelingen met psychische klachten niet in beeld is bij de zorg.

Ten aanzien van het risico op suïcide laat een studie zien dat het risico hiervoor is gekoppeld aan de suïcidecijfers van de landen van herkomst. Dit geldt vooral voor de eerste periode na migratie. Er zijn wel verschillen ten aanzien van gender en leeftijd. Vooral jonge vrouwen uit Turkije, Oost-Afrika en Zuid-Azië hebben een hoger risico om suïcide te plegen.

Uit onderzoek bij Turkse, Marokkaanse of Surinaamse migranten én autochtonen in Amsterdam blijkt dat etniciteit geen belangrijke rol speelt in het klinisch beeld van depressie en angst bij migranten. Hetzelfde geldt voor beschermende – en risicofactoren voor deze aandoeningen. Volgens onderzoek krijgt de afkomst van patiënten onterecht veel aandacht. Het soort symptomen was vergelijkbaar voor al deze groepen. Het was dus niet zo dat de mensen met een migratie-achtergrond meer somatiseerden of andere depressieve gedachtes hadden.

Aard van de klachten

  • In westerse culturen (individualistisch, nadruk op het nemen van eigen verantwoordelijkheid) overheersen vaak schuldgevoelens en gebrek aan eigenwaarde. In niet-westerse culturen (collectivistisch, familiaire belangen staan voorop) speelt schaamte en gezichtsverlies in de ogen van anderen een grote rol.
  • Denk bij depressieve klachten bij vrouwen met een migratie-achtergrond aan mogelijke problemen rondom (eer-gerelateerd) geweld, de druk om maagd te blijven voor het huwelijk, gedwongen of gearrangeerde huwelijken door de familie, onvruchtbaarheid, een ondergeschikte rol ten opzichte van de partner, de eigen ouders, broers en schoonfamilie en taboes op echtscheiding en homoseksualiteit.
  • Denk bij mannen met een migratie-achtergrond aan de druk om de eer van de familie te bewaken, om voor geld en inkomen te zorgen, financieel verantwoordelijk te zijn voor de eigen partner en kinderen, maar ook voor de eigen ouders in het land van herkomst en eventuele andere familieleden. Ook voor mannen kunnen gedwongen of gearrangeerde huwelijken en taboes op echtscheiding en homoseksualiteit psychische problemen opleveren.

Klachtpresentatie

  • De klachtenpresentatie is vaak in eerste instantie somatisch. Voor mensen uit niet-westerse culturen die niet gewend zijn om hun klachten in psychische termen te beschrijven is het uiten van lichamelijke klachten, waarvoor geen lichamelijke oorzaak is te vinden, vaak een gangbare manier om aan te geven dat het niet goed met hen gaat. Schaamtegevoelens spelen daarbij ook een rol.
  • Mensen met een migratie-achtergrond melden zich vaker dan mensen met een Nederlandse achtergrond met complexe problematiek. Zij hebben naast psychische klachten ook somatische, psychosociale en materiële problemen.
  • Niet-westerse culturen zijn vaak collectivistisch. In collectivistische culturen wordt van individuen verwacht dat ze bovenal de harmonie in de groep bewaren en past het niet om te veel nadruk te leggen op de eigen mening en gevoelens. Een in Nederland gebruikelijke vraag als: “Heeft u problemen?” zal ontkennend worden beantwoord, met iemand van buiten de familie worden problemen niet besproken.
  • In sommige talen is de woordenschat om psychische klachten weer te geven beperkt.
    De mogelijkheid om te communiceren over psychische problemen ligt niet alleen in de herkenningscapaciteit en acceptatie van de patiënt, maar ook in de mogelijkheden die de taal biedt. Zo bestaat het woord depressie in meerdere talen niet.
    In de Turkse taal komt het woord depressie niet voor, wel als ‘geleend’ woord. Het woord ‘somber’ kent men niet, wel het woord ‘karamsar’ dat ‘zwart, donker’ betekent.
    Ook Marokkaanse Berbers hebben problemen met de vertaling van de woorden: depressie, en somber. Maar ook met de woorden neerslachtig, moedeloos, boos, bezorgd, prikkelbaar, gejaagd, gespannen, overspannen en schuldig. Marokkaanse tolken vertalen de vraag ‘voelt u zich somber of depressief?’ vaak met ‘Heeft u heimwee?’, ‘Staat uw hart op ploffen?’ of ‘Heeft u een verbrand hart?’ En de vraag: ‘Voelt u zich overspannen?’ wordt vertaald met de vraag: ‘Ziet u geesten?’ of ‘Bent u bezeten?’
    In de Somalische taal zijn er beperkte termen om psychische ziekten aan te duiden, over het  algemeen hanteert men twee termen: totale gekte en psychisch gezond.
  • De manier waarop gevoelens worden beschreven verschilt per cultuur. Turkse vrouwen in Rotterdam bv beschrijven hun gevoel van ongelukkig in termen van ‘uitgeperst worden’, ‘ik zit in een soort verstikkende situatie’ en ‘geprikkelde zenuwen hebben’. Behalve vertaalproblemen blijkt dat Berberpatiënten andere klachten kunnen uiten en beleven bij een depressieve stemming. Geschonden eer, opgelopen schande of een gevoel van heimwee zijn bijvoorbeeld klachten die bij Berbers signalen van een depressieve stemming kunnen zijn.
  • In de islam zijn suïcide en suïcidale gedachten taboe. Een ingang om eventuele suïcidale gedachtes bespreekbaar te maken, is om na te gaan hoe de patiënt zijn klachten ziet vanuit het perspectief van zijn geloof.
    Onder gelovige moslims leeft de gedachte dat iemand die voldoende gelooft niet depressief, angstig of suïcidaal kan zijn. Hij accepteert wat Allah hem toebedeelt, twijfelt niet, is dankbaar en beseft dat het in het hiernamaals beter zal zijn. Veel bidden, smeekbedes opzeggen en in de koran lezen zou verlichting kunnen geven als het toch te zwaar wordt. In dit licht is het begrijpelijk dat een moslim suïcidale gedachten niet snel met een arts zal delen en zal worstelen met schuld- en schaamtegevoelens en het gevoel geen goede moslim te zijn.

Verklaring van de klachten

  • Niet-westerse culturen maken vaak geen onderscheid tussen lichaam en geest. Oorzaken en oplossingen van problemen worden buiten zichzelf gezocht (goden/geesten). In Marokko wordt bijvoorbeeld onderscheid gemaakt tussen ziekten die ontstaan door natuurlijke oorzaken (verstoringen van de balans tussen warm en koud), bovennatuurlijke oorzaken (contacten met djinns, demonen die in een wereld parallel aan mensen wonen) of menselijke oorzaken (het boze oog, tovenarij of magie)
  • Algemeen
    • Biedt reguliere diagnostiek en behandeling aan, ongeacht iemands achtergrond. Kennis van culturele diversiteit is echter van groot belang in het slagen van interventies en behandelingen.
    • Houdt er rekening mee dat veel migranten moeite hebben met een directe communicatie­stijl en met het bespreken van taboeonderwerpen.
    • Sommige Turkse en Marokkaanse patiënten hechten aan een behandelaar met dezelfde sekse en achtergrond; anderen juist niet uit angst voor roddel in de eigen gemeenschap.
  • Anamnese
    • Houdt de vraagvolgorde aan van algemene vragen naar persoonlijke vragen. De vraagvolgorde kan helpen bij het makkelijker bespreekbaar maken van gevoelens. Indien nog niet bekend, bespreek dan eerst globaal de familieomstandigheden (ook in land van herkomst) en de dagelijkse activiteiten (werk, huishouden). Besteed dan aandacht aan de geuite klachten, vervolgens de maatschappelijke context waarin de klachten worden beleefd (relatie werk, huisvesting, financiële situatie, discriminatie, etc), vervolgens de relatie die de klacht heeft met de familie, en pas als laatste de eigen beleving van de klachten (psychische gevolgen, oorzaken).
    • Stel vragen zo concreet mogelijk, bijvoorbeeld:
      • Wanneer zijn de klachten precies begonnen? Wat gebeurde er die dag?
      • Hoe gaat het op uw werk?
      • Wat vindt de familie ervan? (kan ook onuitgesproken mening van patiënt vertolken)
      • Kunt u wel slapen door de ziekte? Droomt u veel? (dromen zijn belangrijk bij inheemse ziekte-interpretaties)
      • Kunt u de andere mensen, de kinderen nog wel verdragen?
    • Vraag hoe de klachten zich verhouden tot het geloof van de patiënt, zodat (taboebeladen) suicide gedachten besproken kunnen worden.
    • De volgende vragen helpen om meer inzicht te krijgen in het verklaringsmodel van uw patiënt (zie ook het Cultureel Interview):
      • Hoe noemt u dit probleem?
      • Wat denkt u dat de oorzaak van uw probleem is?
      • Waarom denkt u dat het juist nu, in die periode of op dat moment begonnen is?
      • Wat denkt u dat het gevolg van uw ziekte voor u kan zijn?
      • Wat denkt u dat dit probleem in uw lichaam doet? Welke invloed heeft het op uw lichaam en uw geest?
      • Wat vreest u het meest aan deze toestand? Wat vreest u het meest aan de behandeling?
      • Wat verwacht u van het verloop van uw ziekte?
      • Verwacht u dat deze van korte of lange duur zal zijn?
      • Wat voor soort behandeling denkt u nodig te hebben?
        Daarnaast is het belangrijk dat u uw eigen verklaring deelt met de patiënt om tot een gedeeld model te komen m.b.t. behandeling en verwachte uitkomsten.
    • Vraag na of de patiënt gebruik maakt van traditionele geneeswijzen.
      Veel migranten maken gebruik van traditionele geneeswijzen, zoals winti, magie en voodoo, of raadplegen een inheemse genezer zoals een bonuman, lukuman, fqih of imam. Het is relevant om na te gaan of deze alternatieve behandeling de geboden therapie ondersteunt en versterkt of hiermee in strijd is.
  • Medicatie
    • Houdt rekening met mogelijk etnische verschillen in serumconcentratie t.g.v. verschillen in cytochroom P450: Aziatische patiënten zijn relatief vaak langzame metaboliseerders (deficiënt P450) waardoor ze sneller overgedoseerd worden, terwijl in Afrika relatief vaak snelle metaboliseerders voorkomen, bij wie de gangbare dosis dus te laag is (zie onderwerp farmacotherapie). Veilige regel: start slow- go slow: hoog langzaam op tot effect bereikt, ga evt. hoger dan u gewend bent.
    • Veel migranten hebben grote weerstand tegen antidepressiva, verwachten daar veel bijwerkingen en weinig effect van. Goede en herhaalde uitleg en bespreking van verwachtingen is nodig.
  • Verwijzen
    • Verwijzing naar de GGZ kan lastig zijn door de schaamte om over de problemen te praten en het idee dat een psychiater alleen gekken behandelt. In de Turkse en Marokkaanse gemeenschap ziet men de GGZ vooral als een plaats waar gekken komen.
      Voor sommige groepen patiënten met een migratie achtergrond geldt dat de zorgconsumptie in de GGZ achterblijft bij die van autochtone Nederlanders. Voor andere groepen geldt dat ze wel gebruik maken van de GGZ, maar dat er een gering aantal contacten is en de drop out  hoog is.
    • De cursussen ‘Lichte dagen, donkere dagen’ en ‘De Kracht van je leven’ zijn ontwikkeld voor mannen en vrouwen met een migratie-achtergrond met depressieve klachten. In diverse regio’s worden die aangeboden door GGZ-instellingen.

Marian heeft een depressie. Wat kan ze doen?
Inhoud: Eenvoudig beeldverhaal over wat je kan doen bij een depressie.
Taal: Nederlands
Bron: Pharos en Trimbos Instituut (2018)

Marian heeft een depressie. Wat kan ze doen?
Inhoud: Animatie in 4 talen over wat je kan doen bij een depressie.
Taal: Nederlands, Arabisch, Turks en Berbers. (Onderaan de pagina)
Bron: Pharos en Trimbos Instituut (2018)

Als je stress hebt, veel denkt en slecht slaapt
Inhoud: Folder in zeven talen, waaronder eenvoudig Nederlands, voor vluchtelingen met psychische klachten. De folder geeft informatie over klachten en wat je er zelf aan kunt doen.
Taal: Nederlands (B1), Arabisch / Nederlands, Engels / Nederlands, Farsi / Nederlands, Tigrinya/ Nederlands, Oerkaïens / Nederlands, Russischs / Nederlands
Bron: Pharos (2022)

  • Culturele interview (infosheet).
  • Dagevos J et al. (2018). Syriërs in Nederland. Een studie over de eerste jaren van hun leven in Nederland. Den Haag: SCP.
  • Dijk R van, Beijers H & Groen S (2012). Het culturele interview. In gesprek met de hulpvrager over cultuur en context. Deel 1 – Praktijkervaringen en deel 2: Beschouwingen. Utrecht: Pharos, 2012.
  • Foo SQ, Tam WW, Ho CS, Tran BX, Nguyen LH, McIntyre RS & Ho CH (2018). Prevalence of Depression among Migrants: A Systematic Review and Meta-Analysis. Intern J Environ Res Public Health 2018; 15(9): 1986.
  • Gkiouleka A, Avrami L, Kostaki A, Huijts T, Eikemo TA & Stathopoulou T (2018). Depressive symptoms among migrants and non-migrants in Europe: documenting and explaining inequalities in times of socio-economic instability. European Journal of Public Health, 28, suppl_5, December 2018, Pages 54–60.
  • GGZ Standaarden. Generieke Module Diversiteit. Akwa GGZ 2021.
  • Ikram UZ, Snijder MB, Fassaert TJL, Schene AH, Kunst AE & Stronks K (2015). Discriminatie en depressie bij etnische minderheden. NTvG 2015;159: A8828
  • Ikram U & Stronks K. (2016). Preserving and Improving the Mental Health of Refugees and Asylum Seekers. A Literature Review for the Health Council of the Netherlands. Amsterdam: AMC.
  • FTO Werkmateriaal Depressie.
  • NHG Standaard Depressie M44 (laatste herziening 2019).
  • Kennismakingsgesprek & intake nieuwe patiënten (hoofdstuk 6: Praktijkorganisatie p103-105). Uit: Maria van den Muijsenbergh & Eldine Oosterberg (2016). Zorg voor laaggeletterden, migranten en sociaal kwetsbaren in de huisartsenpraktijk. Utrecht: NHG / Pharos.
  • Klaufus LH, Fassaert TJ & de Wit MA. (2014). Equity of access to mental health care for anxiety and depression among different ethnic groups in four large cities in the Netherlands. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 49, 1139-1149.
  • Mikado/Trimbos Instituut/CBO. Intercultureel addendum depressie. 2012.
  • Het culturele interview in het kort.
  • Schrier AC (2013). Depression and anxiety in migrants in the Netherlands: Population studies on diagnosis and risk factors (Academisch proefschrift). Amsterdam, VUMC.
  • Schrier AC, Hogerzeil SJ, Wit MAS de & Beekman ATF (2017). Depressie en angst bij Turkse en Marokkaanse minderheidsgroepen in Nederland: prevalentie, symptomen, risico- en beschermende factoren in de algemene bevolking. Een systematische review. Tijdschrift voor Psychiatrie 59 (2017) 1, 30-39.
  • Spallek J, Reeske A, Norredam M, Smith Nielsen S, Lehnhardt J & Razum O (2015). Suicide among immigrants in Europe, a systematic literature review. European Journal of Public Health, 2015; 25, 1: 63–71.
  • WHO (2021). Mental health and forced displacement.
  • Wit M de, Tuinebreijer W, Dekker J, Beekman A, rissen W, Schrier A et al. Depressive and anxiety disorders in different ethnic groups: A population based study among native Dutch, and Turkish, Moroccan and Surinamese migrants in Amsterdam. Psychiatry Psychiatr. Epidemiol. 2008; 43:905-12.
depressie, depressieve klachten, GGZ en migranten, antidepressiva, cytochroom P450